ایران با توجه به موقعیت جغرافیایی و اقلیم خاصی که دارد، مسیر مناسبی برای پرندگان مهاجر است.

از جمعیت مختلف پرندگانی که وارد کشور می شوند برخی از آنها در کشور زمستان گذرانی می کنند یعنی ایران پایین ترین حد زمستان گذرانی این پرنده ها می باشد و جمعیت زیادی نیز مرزهای ایران را به سمت عرضهای جنوبی تر مثل شبه جزیره عربستان و شمال افریقا و جنوب شرق آسیا و هند ترک می کنند. با توجه به اینکه تالابهای کشور در زمستانها شاهد حضور پرندگان آبزی و کنار آبزی است می توانیم برنامه های پرنده نگری مفیدی را در هر یک از تالابها و با تنوع زیاد گونه های پرندگان داشته باشیم. شناخت این مکانها می تواند ما را در هرچه بهتر دیدن پرنده گان مهاجر و حفاظت از آنها کمک کند.
در این تالاب ها دسته های بزرگ پرندگان آبزی و کنار آبزی نظیر اردک ها، خوتکاها، غازها و کشیم ها، کاکایی ها و… دیده می شوند که در حال تغذیه هستند یا به استراحت می پردازند. این پرندگان که در فصلِ مهاجرت پاییزه خود وارد مرزهای کشور می شوند به تالابهای ما جان تازه ای می بخشند.
ناگفته نماند که در پرندگان مختلف زمان این مهاجرت ها متفاوت است و از اوایل تابستان شاهد مهاجرت موسوم به پاییزه در کشورمان هستیم که می توان به پرندگانی مانند چکچکها، برخی سنگ چشمها و بادخورکها اشاره کرد. شاید این نکته قابل توجه باشد که اولین دسته پرندگان مهاجری که وارد تالابهای ما می شوند معمولا اردک های مرمری، خوتکاهای ابرو سفید، پلیکان ها و انواع گنجشک سانان مانند بعضی از سسک ها هستند که در تالابها و حاشیه آن دیده می شوند. بعضی از این پرندگان در اواخر مرداد و شهریور در برخی از تالاب های شمال، غرب، جنوب غرب و جنوب کشور مشاهده می شوند و در همین زمان شاهد حضور گیلانشاه دم سیاه و انواع تلیله ها مانند تلیله شکم سیاه و تلیله های سفید و کوچک نیز می باشیم. این مهاجرت با مهاجرت زمستانه پرندگان دیگر ادامه پیدا می کند و جمعیت های کوچک و بزرگی از پرندگان در انواع مختلف در ایران دیده می شوند. در مورد مهاجرت پرندگان نکته ی حائز اهمیت این است که در برخی از گونه ها، بعضی از افراد مهاجرتشان زودتر اتفاق می افتد و در برخی دیرتر و این باعث می شود که حتی در طول یک فصل ما به طور مداوم پرندگان مهاجر عبوری را ببینیم.
معمولا شاهین ها از مرداد و عقاب صحرایی ها از شهریور گروههای اولیه شان وارد کشور می شوند و یا به سمت عرض های جنوبی تر پرواز می کنند و تا آبان و آذر همچنان عبور این گونه ها را شاهد هستیم. در بوشهر از شهریور پرندگان شکاری مانند شاهین ها دیده می شوند، در گرگان، تهران، زنجان و… از دهه اول و دوم دسته های کوچک و بزرگ عقابهای صحرایی دیده می شوند. به این دو نمونه کوچک فقط برای تنوع حضور و زمان مختلف گونه ها اشاره کردم.

تالابهای سراسر کشور در اواخر تابستان و پاییز میزبان پرندگان خسته ی مهاجر می شوند. در این تالابها می توانیم پرندگان زیبا و کمیابی را ببینیم که گاهی صدها و یا چندهزار کیلومتر پرواز کرده اند و برای ادامه مسیر طولانی مهاجرت خود در کشور ما به استراحت می پردازند. ما از این فرصت برای دیدن آنها در طبیعت استفاده می کنیم و لذت میبریم، هنگامی که پرندگان آواز صبحگاهی خود را با طلوع خورشید آغاز می کنند، غوغایی در تالابها به پا می شود. اینچنین تالاب ها نیز از خواب بر می خیزند و جان میگیرند.
متاسفانه در همین ایام دام ها گسترده، تور صیادان پهن و تفنگ شکارچیان برای به دام انداختن و کشتن این مهاجران زیبای خسته و کم رمق آماده می شود.
یکی از مسیرهای مهم و عمده مهاجرتی پرندگانی که کشور ما را برای مهاجرت انتخاب می کنند؛ از کناره شرقی دریای خزر بر روی گلستان و مازندران است و مسیر مهم دیگر از سمت غربی دریاچه خزر و استانهای گیلان و آذربایجانهای شرقی و غربی می باشد. اینها دو تا از مسیر ورودی پرندگان مهاجری هستند که از عرضهای شمالی و سیبری و کشورهایی مانند قرقیزستان، تاجیکستان، ترکمنستان، روسیه، شمال اروپا و… وارد کشور می شوند. اکثر این پرندگان از مرزهای جنوبی، جنوب غربی و جنوب شرقی از کشور خارج می شوند و برخی نیز در تالابهای داخل کشور زمستان گذرانی می کنند. به طور کلی استان های مازندران و گیلان و آذربایجانها در شمال کشور و خوزستان و هرمزگان در جنوب میزبان بیشترین پرندگان مهاجر ورودی و خروجی هستند، استان بوشهر، فارس و سیستان و بلوچستان نیز از جمله استانهایی هستند که آخرین ایستگاه پرندگان مهاجر خواهند بود. پرندگانی که برخی از آنها برای مهاجرت مسیر سختِ عبور از روی دریا را انتخاب می کنند و برخی از کناره های شمالی خلیج فارس و جنوبی دریای عمان از کشور به سمت عرض های جنوبیِ مهاجرت پاییزه خود پرواز می کنند.

در مهاجرت پاییزه معمولا در برخی از گونه ها، پرندگان جوان و بی تجربه زودتر از بالغین مسیر مهاجرت خود را در پیش می گیرند. این پرندگان در معرض آسیب و خطرات بسیار جدی هستند. چون نه به خوبی مسیر را می شناسند و نه زیستگاهها ی بین راهی را و نه با شکارچیان و صیادان و موانع بر سر راه خود تا کنون روبرو شده اند. این پرندگان ناآگاه و بی تجربه هستند. پرندگان بالغ معمولا کمی دیر تر مهاجرت می کنند.
به طور کلی چند گونه مهاجرت مهم داریم که از این جمله هستند؛ مهاجرت بهار و تابستانه، مهاجرت پاییز و زمستانه، مهاجرت ارتفاعی و مهاجرت روزانه.
مهاجرت روزانه مانند کبوتر جنگلی و چاهی و کلاغ سیاه که برای غذا خوردن صبح زود محل شب مانی یا خواب خود را ترک می کند و هنگام غروب به محل خواب خود بر می گردد. این پرندگان گاهی کیلومترها در یک مسیر رفت و برگشتی پرواز می کنند.
یک نکته جالب دیگر هم برای مهاجرت روزانه در برخی از پرندگانِ مهاجر وجود دارد؛ مثلا باکلان های بزرگ در گناوه، در دسته های چندصدتایی در هنگام طلوع خورشید، برای تغذیه به آبگیرها و سواحل شمالی این شهرستان پرواز می کنند و در بعد از ظهر و هنگام غروب به محل خواب و استراحت خود بر می گردند و یا مثلا هزاران کاکایی سرسیاه کوچک که در دریاچه شهدای خلیج فارس(چیتگر تهران) پاییز و زمستان گذرانی می کنند، صبح زود در دسته های چندصدتایی به سمت شهر ری، ورامین و دیگر نقاط جنوب و جنوب غربی تهران پرواز می کنند و هنگام غروب برای استراحت به دریاچه بر می گردند.
برای مهاجرت ارتفاعی می توان چکاوک شاخدار را مثال زد که برای زمستان گذرانی از ارتفاع ۲-۳ هزارمتری به ارتفاع پایین مهاجرت می کند.
اینها نمونه هایی از مهاجرت پرندگان در ایران بود که به صورت کلی بیان شد.

بر سر راه پرندگان مهاجر موانع و خطرات طبیعی و غیر طبیعی زیادی قرار دارد. پرندگان در طی سفر خود بارها با آن مواجه می شوند تا به مقصد برسند؛ در اینجا به اتفاقات طبیعی نمی پردازیم اما به صورت خلاصه می توان چند نمونه از اتفاقات غیر طبیعی را به عنوان مثال آورد که پرندگان بیشماری را از بین می برند؛ از جمله آنها می توان به صید از طریق دام، دوماچال یا کرس، شب دام، تور، زهکش نما، تیبچه، کوخه نشینی و شکار بوسیله تفنگ یا تله های پرنده گیری و… اشاره کرد.
در روش گستردن تور و دام و یا روش دوماچال که در استانهایی مثل مازندران، گیلان و حتی خوزستان در پاییز و تا آخر زمستان برای صید پرندگان آبزی و کنار آبزی دیده می شود هزاران پرنده صید و کشته و روانه بازار و رستوران ها می شوند و یا به باغ های خصوصی و غیر خصوصی پرندگان راه پیدا می کنند. کوخه نشینی هم نمونه دیگری از صید پرندگان است که از شهریورماه آغاز و تا اواخر پاییز در استانهایی مثل بوشهر، یزد، سمنان، خراسانها، گلستان و… برای صید پرندگان شکاری ادامه دارد تا پرندگان به دام افتاده به کشورهای حاشیه خلیج فارس قاچاق شوند. این روشها آنقدر ادامه پیدا کرده تا در برخی مناطق، تبدیل به فرهنگ شده و مبارزه با آنها سخت و سخت تر شده است. موانع و خطراتِ غیرطبیعی دیگری مثل لاشه های مسموم، تلفات مرغداری هایی که مملو دارو هستند، سیم ها و کابل های برق و … نیز وحود دارند.
متاسفانه در بعضی از استانها دیده می شود که ادارات کل حفاظت از محیط زیست در فصل زادآوری پرندگان یعنی از اردیبهشت تا تیر مجوز صید بعضی از انواع پرندگان را صادر می کنند و این بسیار جای تامل دارد که سازمانی که خود داعیه حفاظت از پرندگان را دارد چرا چنین مجوزهایی مبنی بر صید در فصل جوجه آوری صادر می کند؟
متاسفانه نه جرایم و نه برخوردهای ضابطان نتوانسته است مانع از این صید و کشتارِ بی حساب و کتاب، وسیع و غیر اخلاقی پرندگان مهاجر در کشور شود.
پرندگان مهاجر امسال هم به طور گسترده در راه ایران هستند. از الان دوربینِ چشمی و کاغذ و قلم پرنده نگرها آماده و تفنگ و تور شکارچیان نیز آماده شده است.

عکس و متن : محسن ملاح