حسین دلشب؛ پرستوهای دریایی خانواده مهمی از پرندگان آبزی هستند که زندگی اجتماعی داشته و به شکل کلنی و دسته جمعی در جمعیتهای بالغ بر چند هزار قطعه ای زندگی می‌کنند. پرستوهای دریایی از جهت مورفولوژی با کاکایی‌ها تفاوت دارند. آنهاکوچک‌ترند، بدنشان باریک و درازتر و دم دوشاخه است. پاها خیلی کوتاهند. با اشکال راه می‌روند. در مقابل، پروازشان خاص و استادانه است. برای صید ماهی درجا بال می‌زنند و با بال‌های نیمه بسته سر به پایین به داخل آب شیرجه می‌روند. بعضی از پرستوهای دریایی، قورباغه، سوسمار و حشره نیز صید می‌کنند. رنگ‌هایشان اغلب سفید، سیاه و خاکستری است.
پرستوهای دریایی منطقه خلیج فارس که اندمیک شمال غرب اقیانوس هند هستند به صورت کلنی در جزایر خلیج فارس زاد آوری می‌کنند. نگاهی به منابع نشان می‌دهد که متاسفانه بواسطه از بین بردن زیستگاه و کاهش امنیت که بدنبال گسترش فعالیت‌های انسانی بویژه نفتی و نظامی حادث شده است، این جزایر شرایط زیستگاهی خود را برای زادآوری اینگونه پرندگان از دست داده‌اند. در این میان برخی از جزایر خوشبختانه با توجه به شرایط جغرافیایی و محیطی با چالش کمتری روبرو بوده اند.جزیره نخیلو در پارک ملی دیر- نخیلو استان بوشهر از مهمترین این جزایر است که بعنوان یکی از مناطق زادآوری کلنی‌های پرستوهای دریایی است. این پرندگان در اواخر بهار و اوایل تابستان شروع به جوجه¬آوری می‌کنند. بررسی‌های میدانی نشان داد که چهار گونه پرستوی دریایی کاکلی کوچک، پرستو دریایی کاکلی بزرگ، پرستوی دریایی پشت تیره(دودی) و پرستوی دریایی گونه سفید در این جزیره تولید مثل می‌کنند.
متوسط جمعیت این پرندگان در جزیره نخیلو در سرشماری های چند سال أخیر قریب به صد هزار قطعه برآورد شده است که با توجه به مساحت ۳۴ هکتاری جزیره آن را بعنوان یکی از کانونهای مهم جوجه آوری این پرندگان در خاورمیانه معرفی کرده است.
در حال حاضر علاوه بر این جزیره ، جزیره خان نیز یکی از برجسته ترین جزایر منطقه می باشد که بخصوص در موقعیت جزر چراگاه هزاران پرنده زمستان گذران بوده و قسمت کاملا جزیره ای آن محل مناسبی جهت زاد آورهای پرستوهای دریایی از جمله کاکلی کوچک و بزرگ و همچنین تعدادی از پرستو دریایی خزری و پرستو دریایی نوک کلفت می باشد.دو پرنده أخیر، در استان بوشهرصرفا” در این جزیره جوجه آوری دارند . پرستوهای دریایی در مناطقی که پوشش گیاهی اندکی دارد بر روی ماسه تخم می‌گذارند. تخم‌گذاری آنها بیشتر در حاشیه‌های جزیره صورت می‌گیرد. این عمل مصادف با تخم‌گذاری لاک‌پشتان دریایی (بخصوص لاک پشت نوک عقابی) در این جزیره نیز می باشد. سر و صدای زیاد این پرندگان به هنگام تخم‌گذاری و زادآوری بسیار جلب توجه کننده است. عدم وجود سکنه در جزایر و دشمنان طبیعی از قبیل شغال و خدنگ سبب شده است که این جزایر محل امنی برای تخم‌گذاری و جوجه‌آوری آنها باشد. تنها عاملی طبیعی که می‌توانند باعث کاهش و از بین رفتن تخم پرستوها در این جزیره شود انسان است. چون هیچ گونه پستانداری در جزیره زندگی نمی‌کند و یا خزنده‌ای که بتواند از تخم آنها تغذیه کند تا به حال از جزیره گزارش نشده است. لذا با تدبیر و چاره اندیشی مناسب می‌توان از تردد انسان بویژه صیادان محلی در مکان‌های تخم‌گذاری هر دو گونه لاک‌پشت و پرستوهای دریایی جلوگیری نمود.
از مهمترین و کلیدی‌ترین مناطق زیستی پرندگان به‌خصوص پرندگان مهاجر ساحلی منطقه زادآوری آنها می‌باشد که به دلیل فقدان نواحی تغذیه و امنیت زیستگاهی جمعیت انبوهی از آنها به عرصه‌ها و باریکه‌های محدودی که مناسب می‌باشند، روی آورده و در آنها به صورت متراکم تجمع می‌یابند . مناطق جوجه آوری پرندگان ودیگر وحوش بعنوان مناطق شاخص جهت کنترل روند پویایی جمعیت گونه ها محسوب شده و انعکاس دهنده شرایط مطلوب زیستگاهی هستند.ایران با دارا بودن ۱۰۵ سایت وناحیه مهم برای پرندگان بومی و مهاجر زمستان گذران و جوجه آور تابستانه رتبه اول را در منطقه داشته و بر این اساس مطالعه پیرامون مناطق کلیدی آن از جمله جزایر خلیج فارس حائز اهمیت بوده و مطالعات جوجه آوری روی آنها می تواند برای شناسایی فاکتورهای موثر بر موقعیت تولید مثلی و تعیین روند جمعیتی و برنامه های حفاظتی و مدیریتی گونه های جوجه آور در طولانی مدت حائز اهمیت باشد .
جزایر خلیج‌فارس بخصوص جزایر غیر مسکونی آن یکی از مهمترین مناطق زادآوری پرندگان مهاجر ساحلی بوده که به واسطه قرارگرفتن در آبهای کم‌عمق و سرشار از مواد غذایی خلیج‌فارس ارزش فزاینده‌ای یافته‌اند.
امروزه این زیستگاه ها که از لحاظ اکولوژیک مناطق بسیار آسیب‌پذیری می‌باشند به شدت در معرض تجاوزات انسانی ، فشار توسعه و خطرات ناشی از آلودگی نفتی قرار گرفته‌اند.این جزایر به‌عنوان مهمترین زیستگاههای پرندگان مهاجر از دهها سال قبل تاکنون بی‌وقفه تغییر یافته‌اند و رشد این تغییر در سالهای اخیر بسیار سریع بوده است. جزایر خارک ، کیش ، لاوان و سیری از جمله مناطقی هستند که امروزه دیگر از لحاظ زیستگاهی و طبیعی جذابیت خاصی برای پرندگان ندارند و چه بسا در صورت ادامه این روند در جزایر باقیمانده نیز شاهد حوادث مشابه باشیم.
جزایر چهارگانه منطقه حفاظت شده‌مند در استان بوشهر ازجمله این مناطق مهم می‌باشند که همه ساله دههاهزار پرنده مهاجر از انواع مختلف جهت تخم‌گذاری و جوجه‌آوری به آنها پناه می‌آورند. علیرغم ارزش بالای این جزایر جهت زادآوری پرندگان مهاجر و لاک‌پشتهای دریایی ، متأسفانه تاکنون مطالعات بسیار ناچیزی در این مورد صورت گرفته و عدم آگاهی و شناخت کافی از جزایر، روند حفاظتی آنها را محدود نموده است.
استان بوشهر به دلیل دارا بودن زیستگاههای متفاوت، تنوع کم‌نظیری از گونه‌های گیاهی و جانوری را در خود جای داده ، لذا جهت حفظ و حراست از این ذخایر ارزشمند قسمتی از اراضی این استان تحت حفاظت سازمان حفاظت محیط زیست قرار گرفته است.
مناطق تحت مدیریت سازمان در این استان شامل پارک ملی دریایی نای‌بند، پارک ملی دریایی دیر- نخیلو، پناهگاه حیات‌وحش خارگ ، مناطق حفاظت شده حله و مند ، اثر طبیعی ملی خارگو و اثر طبیعی ملی کوه نمک می‌باشند که با مساحتی درحدود ۱۵۵ هزار هکتار ، ۵/۶ درصد از سطح استان را پوشش می‌دهد.
منطقه حفاظت شده مند و پارک ملی دیر- نخیلو در مجاورت آن با مساحت مجموع بیش از ۵۱ هزار هکتار منطقه‌ای شامل جلگه‌ای و کویری و دریایی است که در بخش بردخون از توابع دیر واقع شده وقسمت خشکی آن زیستگاه اصلی آهو در استان بوشهر به‌شمار می‌رود. این منطقه اولین بار از سال ۱۳۵۵ به‌عنوان منطقه شده تحت مدیریت اداره کل حفاظت محیط زیست استان بوشهر قرار گرفته است. در مرز غربی منطقه و در حاشیه سواحل خلیج‌فارس جزایری قرار دارند که به جزایر چهارگانه معروف می‌باشند. این جزایر و آبهای اطراف آنها که بخش قابل توجهی از این دو منطقه را تشکیل می‌دهند زیستگاه با ارزشی جهت تخم‌گذاری و جوجه‌آوری پرندگان و لاک‌پشتهای دریایی محسوب می‌گردند.جزیره خان در محدوده منطقه حفاظت شده مند و جزایر سه گانه نخیلو، ام الگرم و تهمادون در محدوده پارک ملی دیر- نخیلو واقع هستند.
در چند سال گذشته اقدامات مناسبی از جمله مطالعات مقطعی اکولوژیک و بیولوژیک این پرندگان و همچنین حلقه گذاری این پرندگان جهت تعیین مسیر مهاجرت و شناسایی ویژگیهای زیستی آنها صورت گرفته است، لیکن مطالعات مستمر و بیشتر در خصوص این پرندگان و إعمال مقررات و راهبردهای اجرایی جهت به حداقل رسیدن چالشهای کنونی حفاظت از آنها ضروری می باشد.
