نی‌مه؛ زبان حال مردان دریایی بوشهر
فاطمه رفاهت
اینجا موسیقی تنها دست مایه بزم‌های گرم شبانه کرانه یا ابزاری برای بیان احساسات ژرف مردم نیست، بلکه موسیقی در زیست بوم بوشهری‌ها جاری است و چنانکه که زندگی سختی و فراغت، شادی و ناشادی و جمع و تنهایی دارد گنجینه فرهنگ بوشهر هم سرشار از آواها و نواهایی است که هر یک در جایی به کار می‌آیند؛ بیت خوانی و خیامی، یزله و شروه، سنج و دمام و نی‌مه.
نغمه‌ها و آواها اینجا با نیروی باد و آب می‌جنگد و هنگامی که در بازوی مردان دریا تبلور می‌یابد، توان هماهنگ کننده و هیجان بخش آن خوب از پس بادهای مخالف و قوت موج‌ها می‌آید.
نی‌مه بوشهری‌ها، مکتب زیباشناختی هنر برای هنر را به روشن‌ترین شکل ممکن به سخره گرفته و از جنبه‌ای دیگر ثابت کرده که مردم این دیار موسیقی را زندگی می‌کنند؛ این آواهای هنگام کار دریایی بوشهر را می‌توان ابزار و از ملزومات کارشان دانست.
نی‌مه خوانی یا آوای کار از دیرباز بین جامعه دریانوردی و ماهیگیری و صیادی رایج بوده و بخشی از فضای کاری آنها را تشکیل می‌داده و ۲ کاربرد نشاط و روحیه بخشی و هماهنگی و نیروبخشی را در میان نیروی کار ملوانی و صیادی داشته است.
اگر در بیان این جمله‌ها از فعل گذشته استفاده می‌شود به معنای پایان حکمرانی نی‌مه در شناورهای بوشهری و انتقال کامل آن به صحنه‌های بزم و کنسرت نیست بلکه کم شدن نیاز به نیروی بازوان انسان تنها توانسته بخشی از کاربردهای این نوع موسیقی بوشهر را کاهش دهد.
رئیس انجمن موسیقی استان بوشهر نی مه را “کارآواهای دریایی بوشهر” می‌خواند و معتقد است که اگر چه رشد و پیشرفت تکنولوژی بر فعالیت‌های صیادی و ملوانی نیز تاثیر گذاشته، نیاز به نیروی انسانی را کم کرده و کاربرد نی مه برای هماهنگی این نیرو را کاهش داده است اما هنوز هم نی مه خوانی برای ایجاد فضای نشاط و روحیه بخشی میان نیروی کار دریایی رایج است.
به گفته حماسه حق پرست انرژی و هیجان حاصل از نی مه خوانی کار سخت دریایی را تسهیل می‌کند و متن اشعار و نحوه اجرای آن به تناسب نوع و سرعت کار و میزان انرژی لازم متفاوت است.
او می‌گوید: این کارآواهای دریایی به تناسب نوع کار به نی مه گرگور، نی مه تور، نی مه لنگر و بادبان معروف است و هر یک به گونه‌ای متفاوت اجرا می‌شود.
به گفته او نی‌مه بیشتر آوایی و آوازی است و در برخی موارد با نوعی طبل همراهی می‌شود.
رئیس انجمن موسیقی استان بوشهر نیز مانند بسیاری از اهالی موسیقی این استان ناخدا عبدالرسول غریبی پیشکسوت صیادی بوشهر را از نی مه خوان‌های بزرگ استان بوشهر می‌داند.
برای بیشتر دانستن درباره آوای کار مردان دریایی بوشهر، در ساحل جفره بوشهر پای سخنان این پیشکسوت صیادی بوشهر نشستیم.
نی مه؛ نشاط و انرژی سفرهای سخت و دراز دریایی
عبدالرسول غریبی با اشاره به کارایی افزون‌ترنی مه در گذشته و در غیاب تکنولوژی‌های تسهیل‌گر دریانوردی، می‌گوید: هنگام انجام کارهای سخت و صعب دریایی مانند برافراشتن بادبان‌های با فرمن‌ها و چوب‌های عریض و طویلی که نیازمند نیروی ۲۰ تا ۳۰ ملوان بوده و باید نوعی هماهنگی برای انجام آن مهیا می‌شد و همچنین در هنگام سفرهای دراز و دشوار به شرق آفریقا و بنادر هندوستان یا بار و حمل خرما از بصره و آبادان، که سختی کار نوعی نشاط برای روحیه بخشی به ملوانان و جاشوها را می‌طلبیده، نی‌مه کاربرد داشته و نتیجه بخش بوده است.
آنطور که این نی مه خوان پیشکسوت بوشهری توضیح می‌دهد آنجا که انجام کاری نیروی منظم و یکدست ۲۰ تا ۳۰ نفر نیروی کار را لازم داشته، نی مه خوانی این توان و قدرت جسمی نیروی کار را یکدست، یکجا و یک لحظه می‌کند و این بخشی از کارایی نی مه است.
به گفته او بخش دیگری که همراه با بزن و بکوب و کف زدن و همراهی طبل‌های مخصوص است با ایجاد فضای شور و نشاط، خستگی ناپذیری ملوان‌ها و دریانوردان را موجب می‌شود.
اما آوای کار مردان دریا در ساحل هم بسیار طنین انداز می‌شده و هنوز هم گاهی شنیده می‌شود؛ یا زمزمه مردان دریا است هنگامی که می‌خواهند پای به یک سفر دریایی بگذارند یا نیرو بخش کارهای سختی که از همین جا و باز به ساحل ختم می‌شود.
ناخدا غریبی می‌گوید: در ساحل نیز برای بالاکشیدن شناورها به سمت خشکی و به آب آنداختن و راهی کردن آن نی مه خوانده می‌شده است؛ گروه های محلی و زنان و مردان جمع می‌شدند و نی مه با لفظ چِبِّر که فراخوانی برای آمادگی و هماهنگی گروه ۱۰۰ تا ۲۰۰ نفره بوده آغاز می‌شده است.
او ادامه می‌دهد: چِّبر کننده و با صدای غرا و محکمی فراخوان نوای هله مالی سر می‌داد و جمعیت با اعلام آمادگی خود پاسخ می‌گفتند و شناور چندصد کیلویی را به خشکی می‌کشیدند یا راهی دریا می‌کردند.
نی‌مه‌های متناسب مردان دریا؛ از چبر و شراع تا میداف
این ناخدای پیشکسوت صیادی بوشهر شرایط پیچیده دریا و ماهیگیری در آن را نوعی جنگ با طبیعت و “مباررزه با جریان آب و موج” می‌داند و اذعان می‌کند که شرایط کار صیادان و ملوانان را طبیعت و دریا رقم می‌زند.
در این شرایط نوای نی مه‌ها نیز هر یک متفاوت از دیگری است؛ به گفته غریبی هنگامی که باید طناب یک گرگور کشیده شود، نی مه خوان باید سرعت نی مه خوانی خود را تندتر کند تا همزمان با فرو رفتن موج بخشی از طناب بالابیاید و وقتی موج بالا می‌آید نی مه باید کندتر باشد تا طناب کشیده شده نگه داشته شود.
او می‌گوید: بسته به سرعت عملی که لازم است نی مه خوانی متفاوت اجرا می‌شود؛ بنابراین سرعت ریتم آنگاه که باید تور و طناب گرگور کشیده شود متفاوت از بالا بردن یا پایین آوردن دکل است.
در نبود شناورهای موتوری، هنگامی که شناور در جریان راکد آب قرار می‌گرفته باید در ۲ سو قایق‌هایی با ۱۵ پارو زن جریان لازم را برای حرکت ایجاد می‌کردند تا زمانی که باد بوزد و دیگر نیازی به پارو زدن نباشد و گاهی نیروی پاروزنان تا مقصد به کار گرفته می‌شده است.
به گفته غریبی در نی‌مه‌های پاروزنی از دوبیتی‌های مفتون و فایز، سروده‌های قدیمی فلک ناز و محیا و قصه‌های دریایی استفاده می‌شده است و چون این اشعار در نشست‌های شبانه ساحل نیز خوانده می‌شده سینه به سینه به جوانان منتقل می‌شده و در هنگام نی مه خوانی از بر بوده‌اند.
نی‌مه؛ زبان حال مردان دریایی بوشهر
اما نی مه تنها برای هماهنگی نیروی کار و حفظ روحیه آنها خوانده نمی‌شده بلکه علاوه بر این زمزمه لب مردان دریا هم بوده است و در هنگام سختی و آسایش و غم و سرور متفاوت می‌خوانده‌اند.
به گفته نیمه خوان پیشکسوت بوشهری اگر چند روز دریا طوفانی می‌شد و نمی‌شد به دریا زد، معاش صیادان با مشکل روبرو می‌شد و همسر او لب به اعتراض می‌گشود، هنگامی که دریا کمی آرام، صیاد برای صید راهی می‌شد و زمزمه می‌کرد: ” بشم از دست دلدار، هله دریا کنم طی، زنم غوطه در این در، هله دریای بی پی، اگر گوهر به دست، هله من نیاید، نشسنم با دل زار، هله زارم پیاپی”.
گاهی هم نی مه خوان زبان حال شاد یا غمگنانه حاکم بر شناور می‌شده، طوری که نوای نی مه‌ای که از آن به گوش می‌رسیده کافی بوده تا خانواده‌های منتظر در ساحل بدانند که مردان دریا امروز صید موفقی داشته‌اند یا خیر.
ناخدا غریبی می‌گوید: در بازگشت چند شناور از دریا علاوه بر میزانی از آن که در آب فرو رفته بود، نوع نی مه خوانی آنها هم نشان دهنده پر یا خالی بودن تورهای ماهیگیری آنها بود؛ اگر صید خوب نبود دوبیتی‌های سنگین و غمگین خوانده می‌شد؛ ” هله داد و هله صد، هله صد داد و بیداد، هله تخت سلیمان سلیمان داد بر باد، سلیمان که فرمان بر باد می‌داد، خودش می‌دید که تختش هله می‌برد باد”.
این کارایی نغمه خوانی بیشتر کاربرد روانشناسی ان است،طوری که نی مه خوانی مرحمی بر دل دردمند مردان دریا در روزهای سخت می‌شده است.
ناخدا غریبی می‌گوید: بسیار پیش می‌آمد که نی‌مه خوان‌ها به تناسب حال شناور و نیاز به روحیه، انرژی و هیجان فی البداهه نی مه سرایی می‌کردند و آن را می‌خواندند.
طنین اعتقادات دینی دریانوردان بوشهری در نوای نی‌مه
همانطور که اعتقادات راسخ ملت مسلمان ایران در بسیاری از گونه‌های ادبی و هنری آنها نمود یافته، نی مه نیز محملی برای مدد گرفتن مردان دریا از نیروی باورهای دینی شان شده و ذکر شیر مردان دین‌دار،علی (ع) در نی مه‌های بوشهری بسیار به گوش می‌خورد.
آنطور که ناخدا غریبی نی مه خوان پیشکسوت بوشهری می‌گوید این نی مه‌ها علاوه بر اینکه به ملوانان و صیادان نشاط و انرژی می‌بخشیده، گویای اعتقاداتشان نیز هست؛ آنها توسل به ائمه اطهار (ع) را در روزی خود تاثیرگذار می‌دانستند و در نی مه خوانی‌های خود به آنها متوسل می‌شدند./ ایرنا